In je elleboog niezen, geen handen meer schudden en afstand houden. Van alle gewoontes die we onszelf tijdens de coronacrisis hebben aangeleerd, lijken de meeste tot het verleden te behoren. Gedragsexperts weten wel waarom. Bepaalde gedragingen worden namelijk niet een gewoonte door het simpelweg vaak te doen, zeggen gedragswetenschappers Inge Merkelbach en Andrea Evers. Daar komt meer bij kijken.
Onnatuurlijk gedrag
Bij het aanleren van nieuw gedrag is het volgens de gedragsdeskundige Inge Merkelbach van de Erasmus Universiteit vooral van belang of een gewoonte prettig aanvoelt. "Een gewoonte moet makkelijk, aantrekkelijk en natuurlijk zijn", zegt ze.
Wie bijvoorbeeld vaker wil fietsen, moet dit zo aantrekkelijk en makkelijk mogelijk maken. "Koop een mooie fiets of leg de fietssleutel van tevoren klaar. Maar hoe leuk we iets ook maken, niet alles kan een gewoonte worden. Altijd op handen en voeten lopen zou nooit lukken, omdat dat niet natuurlijk is."
Sociale wezens
Juist daardoor is het zo moeilijk om van de 'coronagewoontes' vaste gewoontes te maken, zegt Merkelbach. "De gedragsregels hadden een groot effect op ons sociale leven. Maar mensen ontlenen juist een groot stuk van hun identiteit aan sociale interactie."
Logisch dat we veel gewoontes ook weer snel hebben losgelaten, zegt ze. "Het sociale element is zo onderdeel van het menszijn, dat een gewoonte maken van iets dat hier tegenin gaat heel moeilijk is."
Omgeving speelt een rol
Ook hoe de omgeving reageert en is ingericht op gedrag, speelt een belangrijke rol bij het aannemen van gewoontes, legt Andrea Evers uit. Zij is hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Leiden.
Niks herinnert ons meer aan de gewoontes die we in de coronatijd onszelf aanleerden, zegt ze. "De gedragsregels worden niet meer gecommuniceerd. Het centrale coronabeleid is losgelaten. Het is nu je eigen verantwoordelijkheid."
Dierlijk instinct
We worden dus niet meer op de gewoontes gewezen. Dat betekent overigens niet automatisch dat mensen hun eerder aangeleerde gewoontes laten varen. "Maar dat gebeurt wel als je dat doet bij gedragingen die mensen intrinsiek niet leuk vinden."
"Niemand vindt het dragen van een mondkapje leuk. Als daar geen beloning of regel tegenover staat, laten mensen het los", aldus de gezondheidspsychologe, die spreekt van een 'biologisch principe of dierlijk instinct in de mens'.
Ongeschreven regels
Er is nog een andere belangrijke voorwaarde waardoor mensen handelingen die ze niet leuk vinden toch eigen maken. Dan gaat het om de rol van ongeschreven regels. Evers wijst op de Aziatische cultuur, waar het dragen van een mondkapje als normaler wordt gezien dan in de westerse cultuur.
"Een mondkapje is in de Aziatische cultuur een middel om anderen te beschermen. Ben je verkouden, dan draag je een mondkapje, vindt men daar. Die ongeschreven regel ken je bij ons niet. Dus als het niet hoeft, dragen we het ook niet."
Niet alle gewoontes weg
Niet alle gewoontes uit de coronatijd zijn verdwenen. Zo werken veel Nederlanders nog altijd regelmatig thuis en voelt niet iedereen zich even gemakkelijk bij het schudden van handen of het geven van drie zoenen.
"En bij de huisarts heb je nu vaak de mogelijkheid om een videoconsult in te plannen", voegt Evers toe. "Dat soort veranderingen hadden zonder de coronacrisis jaren geduurd." Volgens haar zijn deze gewoontes wél blijven hangen, omdat men er voordeel aan heeft, zoals een betere toegankelijkheid van de zorg.
Urgentie
Eigenlijk kunnen we niet spreken over nieuwe gewoontes, vindt Merkelbach. "Een crisis is natuurlijk een groot moment voor gedragsverandering. Zeker als er urgentie gevoeld wordt, wordt gedrag makkelijk veranderd. Maar dat zegt nog niks over onze gewoontes."
Zodra de urgentie vervalt, vallen mensen in hun gedrag snel weer terug. "Dan kun je eigenlijk zeggen dat sommige gedragingen nooit echt een gewoonte zijn geweest."
Snel afleren
Dit merkt de gedragsexpert ook aan haar eigen gedrag. "Op het afstand houden let ik eerlijk gezegd niet meer," bekent ze. "Ik was laatst in Duitsland. Daar moet je nog wel een mondkapje op in openbare ruimtes. Dan merk je hoe snel je iets afleert. Ik moest mijn mondkapje echt zoeken."
Oppakken van coronagewoontes
Zowel Merkelbach als Evers verwachten dat het bij een eventuele lockdown moeilijker wordt om de coronagewoontes weer op te pakken. "De urgentie en de saamhorigheid die we eerst sterk voelden, zijn nu voor een groot deel verdwenen", zegt Merkelbach.
De opdracht om de mensen hun coronagewoontes bij een eventuele nieuwe coronagolf opnieuw aan te leren, ligt volgens haar bij de politiek. "Maar dat kan nog wel eens problemen opleveren", voegt Evers toe. "Want het beleid is nu gericht op de eigen verantwoordelijkheid. Het is echter een illusie dat je daarmee gedragsverandering op gang brengt."